Naar aanleiding van een training aan STIN-vrijwilligers besteden we in drie artikelen aandacht aan het mentale herstelproces na implantatie van een ICD. De eerste twee afleveringen gingen over het aanpassingsproces en stressmanagement. Dit laatste artikel behandelt het vergroten van de draagkracht.
Auteur: Jos van Erp, psycholoog bij de Nederlandse Hartstichting en de Hart&Vaatgroep, waarvoor hij stressmanagementtrainingen begeleidt voor hart- en vaatpatiënten en hun partners
Als door de confrontatie met ziekte de balans tussen draaglast en draagkracht wordt verstoord, moet gezocht worden naar manieren om die balans weer te herstellen. De draaglast wordt gevormd door de lichamelijke gevolgen, de maatschappelijke gevolgen en de psychische gevolgen. De draagkracht bestaat uit de vermogens van iemand om deze gevolgen te hanteren.
De beste metafoor voor draagkracht en draaglast is de weegschaal met aan de ene kant de problemen die je te dragen krijgt – draaglast – en aan de andere kant je persoonlijke eigenschappen en vermogens die maken dat je die last kunt dragen – draagkracht. Wanneer bij confrontatie met ziekte de draaglast groter wordt dan de draagkracht, zijn er twee manieren om een nieuw evenwicht te vinden. De eerste is het verminderen van (het gewicht van) de draaglast, de tweede het vergoten van (het gewicht van) de draagkracht.
Verminderen draaglast
In het begin, net na de confrontatie met de ziekte, is de aandacht vooral gericht op het verminderen van de draaglast. Dit betreft voornamelijk het verminderen van de lichamelijke gevolgen door medische therapie, revalidatie en leefstijlaanpassingen. Ook het herstel van veiligheid, door bijvoorbeeld de implantatie van een pacemaker of een ICD, hoort hierbij. Hiernaast kunnen ingrijpende gevolgen voor bijvoorbeeld werk een rol spelen.
Wanneer het maximaal haalbare op het gebied van herstel en veiligheid bereikt is, kan er meer aandacht zijn voor (h)erkenning van de blijvende draaglast. Hier is de aandacht gericht op de blijvende gevolgen van de aandoening. Dit gebeurt door stil te staan bij deze gevolgen en ze onderdeel te maken van het leven. Wanneer je jezelf bewust bent van de blijvende beperkingen, wordt het mogelijk te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn op basis van deze beperkingen. De aandacht kan dan gericht worden op het vergroten van de draagkracht. Dit doe je door je aandacht te richten op je vaardigheden, mogelijkheden, doelen en je prettige en waardevolle momenten.
Het hier beschreven proces is een model of een benadering van de werkelijkheid, niet de werkelijkheid zelf. Het kan richting geven, maar is geen voorschrift of handleiding voor het hanteren van een hartaandoening. Zoals de meeste mensen met een hartaandoening weten, is de werkelijkheid altijd grilliger en veranderlijker dan de beschrijving ervan. Het belangrijkste aspect van het model is de logica in de volgorde van de fases: bij het verminderen van de draaglast loop je op een gegeven moment tegen de grenzen van herstel aan. Hierdoor kun je jezelf bewust worden van de blijvende gevolgen van de aandoening. Op basis van deze blijvende gevolgen kun je op een realistische manier op zoek gaan naar je mogelijkheden.
Blijvende draaglast
Wat aandacht krijgt, groeit. Dit geldt ook voor draaglast en draagkracht. Hoe meer aandacht voor de draaglast, des te meer deze groeit. Dit geldt met name bij een strijd tegen blijvende draaglast, tegen blijvende veranderingen of beperkingen. Hier een metafoor:
Het is alsof iemand ’s ochtends plotseling een zwaar rotsblok in zijn achtertuin vindt, waarschijnlijk een meteoriet die daar ‘s nachts is terechtgekomen. In eerste instantie gaat hij proberen dit rotsblok uit zijn tuin te duwen. Het rotsblok is zo zwaar dat er geen beweging in te krijgen is. Elke keer als hij duwt, wordt hij geconfronteerd met het gewicht van het rotsblok. Als hij rust, is hij bezig met het bedenken van methoden om het rotsblok te verplaatsen. Als het weer niet lukt, is hij boos of verdrietig. Als hij slaapt, droomt hij erover. Voor zijn partner en vrienden heeft hij geen tijd, bovendien zijn zij inmiddels al die verhalen over het rotsblok beu. De rest van de tuin wordt verwaarloosd terwijl die vroeger een belangrijke bron van plezier en ontspanning vormde. Al zijn aandacht en energie gaan naar het rotsblok, hij ziet niets anders meer en heeft nergens anders tijd voor. Het rotsblok is nog geen centimeter verschoven.
Als je het rotsblok uit dit verhaal vervangt door een chronische aandoening die plotseling in je leven verschijnt, wordt duidelijk hoe de draaglast van die aandoening vergroot kan worden door al je energie en aandacht te steken in het bestrijden hiervan. Blijvende beperkingen bevechten met alle energie en aandacht doet vooral de frustratie toenemen. De beperkingen of veranderingen nemen een steeds grotere plaats in iemands leven in. Totdat op een moment bijna alle activiteiten in het hele leven klachtgericht zijn. Voor de prettige kanten van het leven is geen energie of aandacht meer over. Alles wat men denkt, voelt, ziet en doet, heeft te maken met die klacht. Kortom, juist door de pogingen de draaglast te verrminderen, wordt deze alleen maar groter.
Let wel, ik heb het hier niet over de fase waarin iemand net geconfronteerd wordt met de aandoening. In die fase is het vaak onvermijdelijk dat veel aandacht en energie nodig zijn voor het bestrijden van de draaglast.
Vergroten van draagkracht
Bij iedereen is de hoeveelheid aandacht en energie beperkt. Als alle aandacht en energie gericht wordt op draaglast, is er dus geen aandacht en energie meer beschikbaar voor zaken die zorgen voor draagkracht. Ondanks de aandoening zijn er vaak nog voldoende mogelijkheden tot het ervaren van plezier, ontspanning en waardevolle momenten. Die mogelijkheden worden echter niet waargenomen, of onbelangrijk gevonden, omdat de aandacht met name gericht is op problemen en mogelijke oplossingen daarvan. De achterliggende gedachte is dat eerst alle problemen opgelost moeten worden (lees: alles weer, min of meer, moet worden zoals vroeger) en dat daarna eventueel weer tijd is voor familie, vrienden, hobby’s en ontspanning.
Zeker bij blijvende beperkingen of veranderingen is het echter zaak om ondanks de problemen te zoeken naar zaken die zorgen voor draagkracht. Dus naast het hanteren van de problemen ook aandacht geven aan plezier, ontspanning en waardevolle momenten. Niet alleen oog hebben voor het rotsblok, maar ook voor de tuin eromheen en voor familie en vrienden die langskomen.
Streven naar geluk
Zoeken naar dingen die je wel wilt in plaats van het bestrijden van dingen die je niet wilt of waar je vanaf wilt. Maar hoe doe je dat? Je zult deze draagkracht vanuit jezelf, je eigen ervaringen en inzichten, moeten vergroten. Hiervoor is het nodig je aandacht anders te richten. Tips die daarbij kunnen helpen zijn:
• Ophouden met dingen doen die niet werken. Als dat rotsblok na lang duwen nog steeds niet van zijn plaats is, zul je moeten stoppen met duwen. Als een oplossing niet werkt, niet méér van hetzelfde gaan doen.
• Aandacht schenken aan dingen die wel goed gaan. Aandacht voor de prettige momenten, de minder vervelende momenten, de ontspannen momenten, de minder gespannen momenten, de momenten waarop anderen aardig zijn of minder onaardig, de momenten dat je geniet, et cetera.
• Kijken wat je doet tijdens dergelijke momenten. Wat doe je, wat denk je en wat voel je dan? Wat in jou zorgt ervoor dat dergelijke momenten ontstaan?
• Proberen om meer van dergelijke momenten te creëren.
• Aandacht hebben voor dingen die je wel wilt in plaats van dingen die je niet wilt. Aandacht voor dingen die je wilt bereiken in plaats van dingen die je wilt bestrijden. Nadruk op doelen en niet op problemen.
Plezierige momenten
Een effectieve manier om de draagkracht te vergroten is door de aandacht meer te gaan richten op de waardevolle en ontspannen momenten in het dagelijks leven; waardevolle momenten zoals een wandeling, luisteren naar muziek of verbondenheid ervaren met een goede vriend of kinderen. Dit zijn geen van alle op zichzelf staande gebeurtenissen. Het heeft te maken met de manier waarop jij ze ervaart. Wat is er in je ervaring anders dan anders tijdens deze momenten? Bij de beschrijving van dergelijke momenten noemen mensen zaken als:
• los zijn van de alledaagse routine,
• openstaan voor wat er in de directe omgeving waarneembaar is,
• een gevoel van tevredenheid, welbevinden, verbondenheid, ontroering, schoonheid of geluk,
• het denken dat tot rust is gekomen,
• niet afgeleid worden door allerlei achtergrondgedachten,
• in het hier en nu zijn,
• met volle overgave ergens mee bezig zijn,
• een gevoel van ontspanning,
• het gevoel hebben intenser te ervaren dan normaal gesproken.
Deze momenten komen niet alleen tot stand door de gebeurtenis die op dat moment plaatsvindt. Het heeft minstens zoveel te maken met de houding van degene die de gebeurtenis ervaart. Het is niet slechts de schoonheid van de muziek die de ervaring veroorzaakt, maar ook de manier waarop je ernaar luistert. De aandacht is meer gericht op wat er op dat moment plaatsvindt en er zijn minder afleidende gedachten. De kern van deze houding is: zien wat er te zien is op dat moment in plaats van te bedenken hoe het zou moeten zijn of te denken aan de verplichtingen die straks nog op je wachten. Het betreft een meer kinderlijke manier van ervaren, waarnemen wat er is en niet nadenken over het nut van dit moment en de manier waarop het past in je persoonlijke plan of planning.
Stilstaan bij mooie momenten
Als afsluiting van dit artikel wil ik je vragen om eens bij jezelf na te gaan wat voor jou ontspannen, plezierige of waardevolle momenten zijn. Probeer eens wat langer stil te staan bij dergelijke momenten, zodat je er een beter of meer gedetailleerd beeld van krijgt. Wanneer je weet wat je doet, voelt en denkt tijdens dergelijke momenten, kun je dat gebruiken om meer van dergelijke momenten te creëren. Hieronder een manier om dat te doen.
Haal eens een ontspannen, plezierig of waardevol moment voor jezelf naar boven. Het maakt niet uit hoe lang het geleden is, als de ervaring nog maar opgeroepen kan worden. Als je een dergelijk moment, of meerdere momenten, hebt gevonden, ga per moment dan eens na:
• Wat je deed tijdens dit moment. Was je aan het rusten, aan het bewegen of in gesprek met anderen?
• Wat voor gebeurtenis, activiteit of gedachte vormde het begin van dit moment?
• Wat dacht je tijdens dit moment? Dacht je veel, of juist heel weinig? Was het druk in je hoofd of juist niet?
• Was je met veel dingen tegelijk bezig of niet?
• Ging je misschien op in een bepaalde activiteit of was je juist in rust?
• Waar was je aandacht op gericht tijdens dit moment?
• Wat voelde je tijdens dit moment? Hoe voelde je spanning of ontspanning in je lichaam en waar voelde je die nog het meest?
• Als je terugkijkt op dit moment, wat was het dan dat dit tot een prettig of ontspannen moment maakte? Wat was er anders dan anders tijdens dit moment?
• Welke persoonlijke vaardigheid zorgde voor het ontstaan van dergelijke momenten?
• Welke omstandigheid in de omgeving hielp bij het ontstaan van dit moment?
• Wat zou je zelf kunnen doen om meer van dergelijke momenten te creëren?